شیوه ی تحقیق

جمهوری اسلامی ایران

وزارت آمــوزش و پـــرورش

مرکز امور بین الملل و مدارس خارج از کشور

مدیریت مدارس جمهوری اسلامی ایران در سوریه، لبنان و اردن

موضوع:

پژوهش نویسی

نگارش:

رحیم آزاده

سال تحصیلی 91-90

جمهوری اسلامی ایران

وزارت آمــوزش و پـــرورش

مرکز امور بین الملل و مدارس خارج از کشور

مدیریت مدارس جمهوری اسلامی ایران در سوریه، لبنان و اردن

موضوع:

پژوهش نویسی

(مجموعه ای جزوه در تقویت مهارت نگارش  و پژوهش نویسی)

نگارش:

رحیم آزاده

سال تحصیلی 91-90

بسم الله الرّحمن الرّحیم

فهرست مطالب

عنوان                                                                                                          صفحه

کلیات تحقیق                                                                                                      1

مقدمه                                                                                                              2

اهمیّت موضوع                                                                                                   3

روش تحقیق                                                                                                     3

پیشینه ی تحقیق                                                                                              3     

فصل اوّل:                                                                                                       4

اهداف کلّی پژوهش                                                                                          5

اهداف جزیی پژوهش                                                                                       5

تعریف پژوهش                                                                                               6                          

ملاک هاب انتخاب عنوان پژوهش                                                                        6     

شیوه های پژوهش یا تحقیق                                                                              7

ویژگی های یک مقاله ی خوب                                                                          10  

فصل دوم:                                                                                                     11

انواع مقاله از نظر محتوا  و شیوه ی نگارش                                                             12

مراحل تهیّه ی یک کار پژوهشی                                                                         12    

قسمت های تشکیل دهنده ی یک کار پژوهشی                                                       14

چگونه مقدمه بنویسیم؟                                                                                    15

پا نوشته ها یا ارجاعات                                                                                    15

فهرست منابع  و مآخذ                                                                                   16   

 فهرست مطالب معمولاً در آخرین قسمت پژوهش آماده می شود. ولی از نظر ترتیب ششمین قسمت پژوهش است. برای تهیّه ی فهرست مطالب بعد از پایان یافتن پژوهش و تایپ و شماره گذاری صفحات، فهرست مطالب آماده می شود.

کلیات تحقیق

مقدمه

         در این قسمت نویسنده با انتخاب بهترین کلمات به عنوان حسن مطلع ، نوشته ی خود را آغاز می کند ولازم است حد اکثر مطالب در حدود ده سطر بیاورد.موضوع و هدف از نگارش مقاله در این قسمت آورده می شود. مثلاً:

            پژوهش یکی از مهم ترین راه های  نگارشی است که به شکل های مختلف از جمله مقاله و ...  مورد استفاده ی اهل فن است.هر روز وقتی روزنامه یا سایتی را باز می کنیم، یا مجله ای را می خوانیم با هزاران کار پژوهشی  روبه رو می شویم.بیش تر درس های کتاب های درسی ما نیز در قالب یک مقاله نوشته شده اند.

اهمیّت موضوع:

    امروزه رتبه ی علمی دانشگاه ها را بیشتر بر مبنای کار های پژوهشی ارائه شده و به ثبت رسیده از طرف اساتید و دانشجویان آن دانشگاه تعیین می کنند. بنا بر این در دنیای امروز پژوهش اهمیّتی خاص دارد. پیشرفت علوم و تکنولوژی در دوره ی رواج رایانه، اینترنت و شکل گیری سایت ها و وبلاگ ها اهمیّت کار های پژوهشی را بیش تر کرده است.............

روش تحقیق:

         اهل فن برای اجرای تحقیق روش ها و فنون مختلف ارائه نموده اند؛ امّا در این تحقیق سعی شده بیش تر از شیوه ی مطالعه و کتابخانه ای استفاده شود. جمع آوری مطالب از کتاب های درسی، فرهنگ لغت ها و تجربیات شخصی خودم در تدریس این مباحث استفاده شده است. ...

پیشینه ی تحقیق:

          در این قسمت لازم است نویسنده چگونگی جمع آوری مطالب به هر شیوه ای که بوده است (  مصاحبه، مشاهده، مطالعه و...) متذکر شود. واهمیت موضوع و هدف از نگارش مقاله در این قسمت آورده می شود. مثال:

          با توجّه به کلیّت موضوع و سابقه ی  تاریخی و بلکه قبل از تاریخ  در امر پژوهش، می توان گفت هزاران کتاب، مقاله، گزارش  در این خصوص به ثبت رسیده است ؛امّا ضرورت  و حساسیت موضوع و پراکندگی شیوه ی کار در این باب ما را بر آن داشت تا با استناد به نکات ارزنده ی علمی  و متقنی که در کتاب های علمی دانشگاهی  و کتب درسی مدارس آمده و با توجه به تجربیات خودم در برخورد با  کارهای پژوهشی متعدد و ایراداتی که در این خصوص به چشم می خورد ، نکاتی هر چند مختصر جهت استفاده ی  همکاران و دانش آموزان و آسان سازی شیوه ی کار آنان  بنویسیم. ... 

فصل اوّل

اهداف کلّی پژوهش

1-    آشنایی با اصول و روش های کلّی تحقیق و پژوهش.

2-    آشنایی با تعاریف و اصطلاحات و نحوه ی استفاده از امکانات (= کتا بخانه ای یا میدانی )

اهداف جزییپژوهش

1-    توانایی دست یابی به مراجع و مآخذ و نحوه ی استفاده از آن ها.

2-    توانایی انجام مراحل تحقیق در باره ی مو ضوعات تعیین شده.

3-    توانایی انجام مصاحبه در باره ی موضوعات مختلف.

4-    توانایی استفاده از برگه در تحقیق.( فیش برداری )

5-     فهرست شناسی و چگو نگی ذکر منابع و مآخذ در پایان کار.

6-      بیان ویژگی های یک مقاله ی خوب.

7-    مراحل تهیّه ی یک کار پژوهشی.

8-    قسمت های تشکیل دهنده ی یک کار پژوهشی یا مقاله.

تعریف پژوهش

الف) پژوهش در لغت: اسم مصدر از مصدر پژوهیدن:

1- جستجو،بازجویی،بازجست،رسیدگی،تفحص،تحقیق ، مطالعه  

 2 - بررسی های علمی                            3- باز پرسی

  4- خبر چینی و جاسوسی                    5- تیمار داری و احوالپرسی

ب) پژوهش در اصطلاح  عبارت است از کشف و دریافت آن چه بر دیگران مجهول است و نیز گشودن و گستردن و روشن تر ساختن آنچه به اجمال بر دیگران معلوم است.

ملاک های انتخاب عنوان پژوهش

عنوان پژوهش باید:

-        قابل سنجش باشد.                                  -  بدیع باشد

-        از نظر روش شناسی تحقیق باید دارای ساختار درستی باشد.

-        ابزار اندازه گیری داشته باشد.

-        از کلمات نا ماٌنوس  و زاید  دور باشد.

-        از بعد اجتماعی، آموزشی، مشکلی از جامعه حل کند.

-        دارای ارزش علمی باشد.....

شیوه های پژوهش یا تحقیق

             هر پژوهشگری در کار خود به آشنایی با شیوه های پژوهش، راه های دستیابی به مراجع و مآخذ گوناگون و نحوه ی استفاده از آن مراجع و مآخذ نیازمند است. پژوهش در مسائل مختلف معمولاً به سه طریق صورت می گیرد:

الف) مشاهده       ب) تحقیق عمومی        ج) تحقیق کتاب خانه ای یا پژوهش از طریق مطالعه

الف)  روش تحقیق مشاهده ای : که در آن پژوهشگر، مراکز و موارد تحقیق را حضوری مورد بررسی و مشاهده قرار می دهد و مخصوص پژوهش و بررسی در مراکز ی چون دانشگاه و کارخانه و مانند آن است که در آن، پژوهنده محل و موارد تحقیق را حضوراً مشاهده می کند.

      از مهم ترین نکاتی که در شیوه ی مشاهده باید مورد توجّه قرار گیرد، موارد زیر را می توان نام برد: 1- تمام مشاهدات ثبت شود.   2- کار مشاهده حتی المقدور گروهی باشد نه فردی .

ب) روش تحقیق عمومی: این پژوهش به دو طریق انجام می گیرد:

ا- مصاحبه                                                2- پرسش نامه

1-    مصاحبه: در انجام مصاحبه رعایت نکات زیر ضروری است:

-         قبلاً از مصاحبه شونده وقت ملاقات بگیریم.

-         علّت مصاحبه را برای او بیان کنیم.

-         نشانی و شماره ی تلفن به او بدهیم تا در صورت لزوم و داشتن قصد تغییر وقت مصاحبه، بتواند با ما تماس بگیرد.

-         درست در ساعت مقرّر برای مصاحبه حاضر شویم.

-         سؤال ها را مشخّص کرده و نوشته باشیم.

-         اصرار در پرسش نکنیم.

-         از نظر وقت، رعایت حال مصاحبه شونده را بکنیم.

-         به آداب و اخلاق و شخصیّت او توجّه کنیم و شرط ادب را رعایت نماییم.

-         مطالب را متضاد  و غلو آمیز  و مبهم یاد داشت نکنیم.

-         گفته های او را در گزارش خود به سلیقه ی خویش تفسیر نکنیم و در بند آوردن نکات جنجالی نباشیم.

-         تشکر کنیم حتی المقدور نسخه ای از مصاحبه را برایش بفرستیم.

-         نام مصاحبه شونده، سمت او وتاریخ مصاحبه را در فهرست گزارش خود بیاوریم.

پ ) روش تحقیق کتابخانه ای یا از راه مطالعه:

            در این روش ، پژوهشگر، بررسی و تحقیق خود را از راه مطالعه ی مآخذ و مراجع گوناگون مثل کتاب ها و آگاهی از تحقیق دیگران انجام می دهد.  در این شیوه  مرجع شناسی اهمیّت فراوانی دارد. مرجع شناسی شناخت منابع مهم تحقیق در هر رشته است. فهرست ها ، کتاب شناسی ها، مجموعه سخنرانی ها، عکس ها، مجلات، واژه نامه ها، فرهنگ ها، اطلس ها، زندگی نامه ها و ... می توانند منبع مهمی برای برخی از پژوهش ها باشند.در همه ی کتاب خانه ها ی معتبر، مشخصات کتاب را از روی ویژگی های زیر با فیش برداری به دست می آورند:

الف) به نام مؤلف                 ب) به نام وعنوان کتاب                      ج) موضوعی

       در تعریفی دیگر منظور از مطالعات کتابخانه ای مطالعاتی است که موضوعات  مورد  مطالعه در اختیار و دسترس محقق قرار نداشته و غالباً مربوط به گذشته ای دور یا نزدیک می گردد. به همین دلیل غالباً اصطلاح مطالعات کتابخانه ای را مترادف با مطالعات تاریخی به کار می برند. به عنوان مثال: تحقیق در زمینه طبقات اجتماعی یا سلسله مراتب اجتماعی عصر صفویه و یا تحقیق در باره ی سهم اقشار مختلف اجتماعی در انقلاب مشروطه ی ایران را در ردیف مطالعات کتابخانه ای محسوب     می نماییم. در این روش منابع اصلی مورد استفاده، کتب و مدارک منثور و منظومی است که از آن دوره ها به جای مانده است.

     نکته: در پاره ای موارد تحقیقات انجام گرفته به شکل میدانی انجام می گیرد. منظور از این دسته مطالعات، تحقیقاتی است که موضوع مورد مطالعه در اختیار محقق قرار داشته باشد. به عبارتی دیگر پژوهشگر به موضوع دسترسی دارد.

به عنوان مثال: وقتی محقق هدفش مطالعه در زندگی کشاورزان ساکن یک روستا و یا قشری از جامعه یا گروهی از کارگران یک مؤسسه ی تولیدی و یا مردم عشایر باشد، مطالعه از نوع میدانی است.و اصطلاح میدانی به مفهوم ارتباط مستقیم و رویارویی پژوهشگر با پدیده های مورد مطالعه است.

   در تعریفی دیگر، روش های کلّی و عمومی تحقیق را به چهار دسته ی زیر تقسیم کرده اند:

1-    تجربه و آزمایش                                      2- روش مشاهده

3- روش پرس و جو                                       4- روش مطالعه

ویژگی های یک مقاله ی خوب عبارتند از:

1) جامع و خالی از تکرار است و در مجموع، نکات تازه ای را به ما منتقل می کند.

2) نویسنده در کلام خود از منابع معتبر بهره جسته و در نقل قول ها نیز امانت را کاملاً رعایت کرده است. ارجاعات دقیق و مطابق آخرین چاپ هر کتاب است.

3) نویسنده به کمک منابع و با بهره گیری از دریافت ها ی خود مقاله را تنظیم و تدوین کرده است.

4) بین بخش های گوناگون مقاله پیوستگی کامل دیده می شود.

5) آغاز و پایان مناسبی دارد.

6) حجم مقاله با توجه به کشش، اهمیّت و تازگی مطلب مناسب است.

7) زبان و بیان آن گویا، ساده، بی ابهام و بی پیرایه است.

8) نکات فنّی و زبانی و شیوه ی املا کاملا ًرعایت شده است.

9) نویسنده برای تاثیر گذاری بیشتر مقاله، از تصاویر مناسبی برای معرفی موضوع مورد نظر خود استفاده کرده است.

10) یک مقاله ی خوب معمولاً از واقعیت های اجتماعی، علمی ، سیاسی، آموزشی و ... الهام      می گیرد.

11) حجم مقاله به موضوع و سطح خوانند گان آن بستگی دارد. ( بین 500 تا 5000 کلمه است)

12) نویسنده باید با ارا ئه ی دلیل کافی و مثال ها و آمار و ارقام یا به هر وسیله ی دیگر، موضوع مورد نظر خود را به طور عینی، ملموس، علمی و مستدل مطرح کند.

13) شرط اساسی برای نوشتن مقاله احاطه ی کامل بر موضوع است.  

فصل دوم

مقاله ها از نظر هدف و محتوا و شیوه ی نگارش                مقاله ها از نظر محتوا و شیوه ی نگارش به چند دسته ی کلی تقسیم می شوند:

الف) مقاله های پژوهشی، استدلالی و علمی که بر اساس برهان، منطق، تفکّر و پژوهش تهیّه       می شوند.  مثل:« چنین رفت » از دکتر سعید حمیدیان در خصوص داستان رستم و سهراب.

ب) مقاله های تحلیلی که در آن نویسنده به تحلیل یا تفسیر یک موضوع می پردازد. در این گونه مقاله ها نویسنده از برهان های عقلی و نقلی برای اثبات مدّعای خود کمک می گیرد. « فرهنگ برهنگی و برهنگی فرهنگی » حدادعادل  یا « دیو سپید »غلام حسین یوسفی.

ج) مقالات توصیفی و تشریحی: که نویسنده با مو شکافی و شرح صحنه ها و وقایع زشتی ها و زیبایی ها را برای خواننده مصّور سازد. مثل: « خسی در میقات »جلال آل احمد.

 مراحل تهیّه ی یک کار پژوهشی  یا مقاله عبارتند از:

1) انتخاب موضوع : مهم ترین و اصلی ترین قسمت پژوهش، انتخاب موضوع است. برای نوشتن یک کار پژوهشی خوب ابتدا باید موضوع آن را مشخّص کنیم. دقّت کنید که موضوع تازه و جذّاب باشد و ارزش تحقیق را داشته باشد. یا اگر موضوع تکراری است، نگاه تازه ای به موضوع داشته باشید.  

2) مطالعه ی دقیق و تفکّر در باره ی موضوع  و طرح سؤال در ذهن خود.

3) تهیّه ی طرح و چار چوب کلّی: طرح لازمه ی نگارش هر نوشته است. هرچه طرح نگارشی ما دقیق تر و حساب شده تر باشد، نوشتن آن آسان تر و شروع و ادامه و پایان نوشته عملی تر و راحت تر خواهد بود. طرح معمولاً سؤالاتی است که قبل از شروع کار در ذهن خود یاد آوری می کنیم.

- طرح نوشته چار چوب کلّی موضوع مورد نظر ما را تعیین می کند.

- به نوشته انسجام می بخشد.

- در سرعت و دقّت نگارش مؤثر است.

- به ما فرصت می دهد تا به طور همه جانبه و علمی به موضوع بنگریم.

نمونه ی طرح:  مثلاً یک باز دید علمی یا شرح زندگانی یکی از بزرگان

4) جمع آوری اطلّا عات و یاد داشت بر داری: یاد داشت بر داری ساده ترین راه ثبت یافته ها و   نکته های مهم است.

نمونه فیش:

کتاب:                                                                          شماره ی برگه: تاٌلیف: مبحث:                                        ترجمه: موضوع کلی:                 تاریخ نشر:                      ناشر               جلد: موضوع جزئی:           صفحه:           نوع یاد داشت: مستقیم   -  تلخیص  - ترجمه ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

5) تنظیم یاد داشت ها و نگارش بخش های گوناگون کار پژوهشی

6) باز خوانی و اصلاح مطالب

7) پاک نویس کردن مطالب                      8) ذکر منابع و مآخذ

قسمت های تشکیل دهنده ی یک کارپژوهشی عبارتند از:

1)     جلد  ( نام موضوع یا عنوان پژوهش، نام تهیّه کننده یا  مؤلف، یا گرد آورنده ، مخاطب، سال یا تاریخ تهیّه )

2)     صفحه ی بسم اللّه الّرحمن الرّحیم

3)     صفحه ی عنوان ( می توان صفحه بسم الله  و عنوان را یک جا در یک صفحه آورد.)

4)     صفحه ی تقدیر و تشکر( تشکر از کسانی که راهنمای ما بوده اند یا منابع و اطلاعاتی در اختیار ما قرار داده اند... )

5)     فهرست مطالب ( عنوان  و صفحه)

6)      چکیده: در این قسمت، نویسنده خلاصه ی مطالب را می آورد که نباید بیشتر از 250 کلمه باشد. سعی شود در چکیده واژگان کلیدی و اساسی که بیانگر پیام موضوع باشد، ذکر شود.

7)     مقدمه

8)     کلیّات یا فصل بندی

9)      متن اصلی پژوهش

10) نتیجه گیری( در صفحه ی جدا گانه ای به عنوان نتیجه گیری نویسنده نتیجه ی پژوهش خود را در ده سطر می آورد. لازم است که نویسنده اگر پیشنهاد خاصی دارد در این قسمت بیاورد.)

11) پیوست ها( عکس ها، جدول ها، تصویر ها، نمودار ها، نقشه ها و....)

12)  فهرست ( منابع و مآخذ ، اعلام و اشخاص، اصطلاحات، عکس ها و .......)

مقدمه ی تحقیق:

در نوشتن مقدمه به موارد زیر با ید توجّه شود:

1-    ماهیت و ابعاد مختلف موضوع بیان شود.

2-     مقدمه در راستای مسئله پژوهش باشد.

3-    سیر تکوینی در زمینه ی موضوع مورد پژوهش مد نظر باشد.

4-    به مفاهیم و تعاریف و متغیرها توجّه شود.

5-    مستند سازی شده و بیش تر از یک صفحه باشد.

6-     کلیاتی در ارتباط با موضوع باشد.

نوشتن پانوشته ها یا ارجاعات:

       پانوشته ها یا ارجاع؛ یعنی اینکه ما مطلب یا مطالبی را از کتاب یا نوشته ی دیگران به روش تلخیص یا مستقیماً استفاده می کنیم. در این موارد باید با رعایت امانت داری عبارت یا مطلب را داخل گیومه«» قرار داده و در پایان آن شماره بزنیم آنگاه در پا ورقی همان صفحه یک خط کوتاهی کشیده و زیر خط، نام خانوادگی و نام، نام اثر ، جلد و صفحه ی یا صفحات استفاده شده را بیاوریم. یا فقط شماره بزنیم و در پایان فصل یا بخش یک صفحه به عنوان فهرست ارجاعات باز کنیم و به ترتیب شماره ها ی آمده در صفحات، مشخصات را به شکل قید شده بنویسیم.

یادمان باشد آن چه به تحقیق ارزش و اعتبار می بخشد، شیوه ی درست ارجاع است.

نوشتن  فهرست منابع و مآخذ: 

مشخصّات کتاب را به یکی از دو شکل زیر با رعایت  ترتیب حروف  الفبا،ارجاع        می دهیم:

الف) نام خانوادگی نویسنده، نام نویسنده، نام کتاب( بهتر است فونت آن کمی درشت تر باشد)، محلّ نشر، ناشر، نوبت چاپ، جلد، سال چاپ.

ب) نام کتاب، نام نویسنده، نام خانوادگی نویسنده، محلّ نشر، ناشر، نوبت چاپ، جلد، سال چاپ.

مثال:

الف) باطنی، دکتر محمّد رضا، توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی، تهران، امیر کبیر،چاپ اوّل،1360.

ب) حافظ نامه، بهاالدّین،خرّمشاهی،تهران، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ دوم، جلد دوم،1367.

چند نکته ی کلیدی و مهم:

1-    فاصله ی  عناوینی مثل ؛ سپاسگزاری، چکیده ، مقدمه و سر فصل ها از بالای صفحه باید 4الی 6 سانت باشد.

2-     فاصله ی حاشیه ی نوشته ها باید رعایت شود. معمولاً از بالا، سمت راست و سمت چپ 2الی 5/2 و پایین برگه 5/2 الی 3 سانت باشد.

3-     در هر صفحه  حدود بیست و سه الی  بیست و پنج سطر نوشته شود.

4-   ضروری است مطالب را پاراگراف بندی یا بند بند بنویسیم. و واجب است ابتدای هر بند را یک سانت جلوتر از بقیه ی سطر ها شروع کنیم. این کار علاوه بر اصولی بودن نوشته ی ما باعث ظرافت و زیبایی نوشته نیز می شود.

5-   چکیده معمولاً بین 200 تا 300 کلمه است.

6-   سعی کنیم هدف یا پیشینه ی تحقیق را حتماً بنویسیم.

7-   نوشته را به چند فصل تقسیم بندی کنیم.

نتیجه گیری:

در پایان کار پژوهش به ترتیب زیر مطالب را مرتب می کنیم:

1-    صفحه ی جلد

2-    صفحه ی عنوان

3-    صفحه ی بسم الله الرّحمن الرّحیم

4-   صفحه ی تقدیر و تشکر

5-  چکیده

6- فهرست مطالب

7- کلیات تحقیق شامل : مقدمه،اهمیّت موضوع،اهداف تحقیق،تعاریف و اصطلاحات،روش تحقیق، پیشینه ی تحقیق و...

8- متن

9- نتیجه گیری

10- فهرست منابع و مآخذ 

منابع و مآخذ

1-     آیین پژوهش  و مرجع شناسی، دکتر حسن احمدی گیوی، نشر هما، تهران، 1373.

2-    زبان فارسی 2 ( راهنمای تدریس معلّم)، مرتضی منشاری ، حسین قاسم پور مقدم و مهدی قائمیان، شرکت چاپ و نشر کتاب های درسی ایران، تهران، چاپ دوم، 1382.

3-    زبان فارسی 2( کتاب درسی مشترک همه ی رشته ها)، هیئت مؤلفان: دکتر علی محمد حق شناس و همکاران ایشان،شرکت چاپ  و نشرکتاب های درسی ایران، تهران، چاپ سیزدهم، 1389 .

4-     تجربیات شخصی نگارنده در سال های تدریس.

تشکیل کارگاه پژوهش نویسی

 تشکیل کارگاه پژوهش نویسی

              در تاریخ  23/10/90  با  شرکت  فعّال و استقبال  خوب  همکاران ، دبیران  و کادر اجرایی  دو مجتمع  کارگاه پژوهش نویسی در  محل  نماز  خانه ی  مجتمع آموزشی  و پرورشی حضرت امام خمینی (ره) بر گزار شد. و در این جلسه آقای رحیم آزاده سر گروه زبان و ادبیّات فارسی  با استفاده  ا زامکانات سمعی  و بصری از جمله  پروژکتور سخنان  و نکات  ارزنده ای را بیان کردند و در پایان به سؤالات  همکاران  در خصوص  راهکار های  نوین پژوهش نویسی پاسخ دادند. همچنین  مقرر شد مطالب ارائه شده در جلسه به صورت  جزوه ای مختصر آماده و در اختیار همکاران  و در وبلاگ گروه قرار گیرد تا سایر همکاران در سوریه، لبنان  و اردن  استفاده نمایند.

رحیم آزاده

سر گروه زبان و ادبیّات فارسی 

مسابقه ی نیما شناسی

مسابقه ی نیما شناسی

دانش آموزان  محترم، سؤالات زیر با توجّه به بروشور تهیّه شده به وسیله ی انجمن ادبی و گروه زبان و ادبیّات فارسی دو مجتمع تهیّه شده است. با مطالعه ی بروشور می توانید به راحتی به تمام سؤالات پاسخ دهید. به سه نفر از کسانیکه تا تاریخ 20/10/90 پاسخ صحصیح سؤالات به سر کار خانم شیرکانی  و یا آقایان آزاده و حسینی  و یا معاونین مدرسه تحویل نمایند، از طرف انجمن ادبی  با هماهنگی مدیران، جوائز ارزنده ای اهداء خواهد شد.

1-نام معلّم و مشوّق نیما یوشیج که توانست طبع سرکش او را رام کند و او را در خطّ شاعری بیندازد، چه بود؟

2- نیما به زبان های ......... و ................  تسلط داشت.

3- نیما در اغاز جوانیش به کدام سبک شعر می ساخت؟

4- اوّلین منظومه ی نیما که در سن بیست و سه سالگی سرود، چه نام داشت؟

5- کدام شعر نیما را می توان جان مایه ی شاعری او و نقطه ی آغاز شعر نو دانست؟

الف) قصّه ی رنگ پریده        ب) قطعه ی ای شب         پ)  افسانه          د) ققنوس

6- نخستین شعر کاملاً آزاد از قید تخیّل و وزن آرایی و قافیه بندی گذشتگان، شعر ............ است که  نیما در سال 1316 سروده شد.

الف) ققنوس          ب) افسانه        ج) خانواده ی یک سرباز         د) قطعه ی ای شب

7- کدام شعر نیما بیشتر بیانگر تصویر عصر ظلمت زا و غفلت آلودی است که نیما در آن زندگی می کند؟

الف) می ترواود مهتاب            ب) مرغ غم                   ج) غراب                  د) افسانه

8- کلمات سمبولیک ( = نمادین )مثل ، کشتگاه، ساحل، ابر، باران در کدام شعر نیما پر کاربر تر هستند؟

الف) غراب              ب) داروگ           ج) ققنوس                   د) خواب زمستانی 

9- کدام اثر نیما، شعر و قصّه برای کودکان است؟

الف) بز ملّا حسن مسئله گو                 ب) آهو و پرنده ها               ج) توکایی در قفس                 د) ب و ج

10- نام روستای زادگاه نیما چیست؟ و قبر او در کجاست؟

بزرگداشت نیما

زندگینامه:

           علی اسفندیاری ،مشهور به نیما، مردی آتشین مزاج و دلاور از دود مانی کهن که با گله داری و کشاورزی روزگار می گذراند، به سال 1276 در دهکده ی یوش از توابع مازندران پا به عرصه ی وجود گذاشت. کودکی او در دامان طبیعت و در میان شبانان گذشت. با آرامش کوهستان انس گرفت و از زندگی پر ماجرا و دنیای شبانان و کشاورزان تجربه ها آموخت و روح او با رمندگی طبیعت و جهان  دد و دام پیوند خورد. او خواندن و نوشتن را به شیوه ی سنتّی روستا نزد ملای ده آموخت.

             در آغاز نوجوانی با خانواده ی خود به تهران رفت و پس از گذراندن دوران دبستان برای آموختن زبان فرانسه وارد مدرسه ی سن لویی شد.سال های آغازین تحصیل او با سرکشی و نا فرمانی گذشت؛ امّا تشویق و دل سوزی معلمی مهربان به نام نظام وفا طبع سرکش او را رام کرد و در خط شاعری انداخت. آن سال ها جنگ جهان گیر اوّل در جریان بود که در روح نیما تاثیر ویژه ای بر جای گذاشت ومنجر به یاد گیری زبان فرانسوی و عربی شد. استفاده از آثار ادبی شاعران فرانسوی نیز پنجره ای تازه به روی او گشود؛ امّا روح سر کش نیما هنوز نمی توانست در قفس شهر آرام گیرد.

          نیما ابتدا در وزارت مالیه       ( دارایی)  مشغول به کار شده بود و همزمان به محافل ادبی تهران رفت و آمد داشت.و همواره به سخنان صاحب ذوقانی چون ملک الشّعرای بهار و علی اصغر حکمت گوش فرا می داد و از آن ها تجربه ها می آموخت.

        در آغاز نوجوانی به سبک پیشینیان به ویژه سبک خراسانی شعر می ساخت؛ امّا نه این گونه ی شاعری و نه حتّی نشست و بر خاست با شاعران رسمی و سنّت گرا هیچ کدام تشنگی طبع او را سیراب نمی کرد. در سن بیست  و سه سالگی منظومه ی       « قصّه ی رنگ پریده » را سرود که تمرینی واقعی بیش نبود. قطعه ی    « ای شب » که دو سال  بعد از طبع نیما تراوید، آغاز مرحله ای جدّی تر محسوب می شد و به دلیل سوز و شوری که داشت در مجله ی نوبهار بر سر زبان ها افتاد.

          پیامد های سیاسی- اجتماعی کودتای ( 1299) معروف به سوم اسفند، شاعر دل آزرده ی یوش را به کناره گیری از اجتماع  و دوری از محیط نا دلپذیر تهران واداشت. جنگل های انبوه و کوهپایه های  سر به فلک کشیده او را به خویشتن فرا خواند.هوای آزاد کار خود را کرد و نغمه های ناشناس نوتری از چنگ ساز و جان او باز شد که حاصل آن سرودن « قطعه ی افسانه » ، جان مایه ی شاعری نیما بود.

       انتشار افسانه خشم ادیبان و انتقاد و اعتراض آن ها را بر انگیخت؛ امّا نیما _ به قول خودش – هیچ گاه از این عیب جویی ها و خرده گیری ها دل انگیز نشد و با اطمینان بر سر عقیده ی خویش ایستاد.کار او بر خلاف رفقایش در هم شکستن و فرو ریختن نبود، به همین جهت در افسانه یک باره از اصول کلّی شعر فارسی چندان منحرف نشد. وزن وقافیه را در جای خود آورد ؛ امّا برای آن که پشت سر هم تکرار نشود، میان بندها، یک مصراع فاصله انداخت و بدین ترتیب، تغزل نوینی را پدید آورد که بهتر از هر قالب و شکلی می توانست درد ها و تنهایی های شاعر را که در حقیقت درد جامعه ی او بود، زمزمه کند.

        افسانه برای نیما و برای شعر معاصر فارسی تجربه ای بود که باید پشت سر گذاشته می شد؛ امّا هیچ کس به اندازه ی نیما به فرجام این تجربه امید وار نبود. الیته باید گفت که نخستین شعر کاملاً آزاد از قید تخیّل و وزن آرایی و قافیه بندی گذشتگان، شعر     « ققنوس» است که در سال 1316 سروده شد.

 ققنوس، مرغ خوش خوان، آوازه ی جهان                                 آواره مانده از وزش باد های سرد             ..............

        در این فاصله روز های خوش و نا خوش  فراوانی بر نیما گذشت و او را در کوره ی حیات آب دیده تر کرد. سر انجام با عالیه ی جهان گیر ازوداج کرد و به تبعیت از همسرش که – معلّم  بود- به آستارا رفت و در مدرسه ی حکیم نظامی آن شهر به تدریس پرداخت.

        نیما در سال 1311 به تهران باز گشت. با مجله  ی موسیقی همکاری قلمی خود را آغاز کرد و مقاله های متعددی در باره ی شعر  نوشت. شعر های دیگری از جمله « خانواده ی یک سرباز ، بز ملا حسن مسئله گو، پرنده ی منزوی، خروس و بوقلمون ، عمو رجب و میر داماد » را در مسیر کمال بخشی به ساخت بیرونی افسانه سرود؛امّا بهترین شعر او که در آن به نوعی واقع گرایی ادبی و هنری  و حتّی گونه ای تفکر اجتماعی نزدیک شده بود، همان « خانواده ی یک سر باز » بود.

 نیما علاوه بر واقع گرایی، سرودن شعر تمثیلی را که در عصر او رایج بود در پیش می گیرد؛ از جمله شعر تمثیلی ققنوس که اشاره شد و در حقیقت  کنایه ای از سر گذشت خود شاعر است. و یا قطعه های « مرغ غم، غراب، وای بر من، خواب زمستانی و مرغ آمین».1

 سرانجام در زمستان 1338 بر اثر بیماری ذات الرّیه در سن 62 سالگی در تجریش تهران از دنیا رفت؛ امّا بنا به سفارش خودش او را در خانه ی مسکونی اش در زادگاهش به خاک سپردند.

    طبیعت گرایی ( = ناتورالیسم) و سمبولیسم در شعر نیما

                درمطالعه ی شعر نیما،دید تازه ی او به  جهان و طبیعت جلب توجّه می کند.نگاه او به دریا، درختان،گیاهان،پرندگان،حیوانات  و همه ی موجودات یاد آور نگاهی است که شاعران مغرب زمین به این پدیده ها دارند.دید اجتماعی او در سروده های نمادین و انتقادی او تجلّی  می یابد، و در ادب نوین فارسی جایگاهی ویژه دارد.

          از ویژگی های بارز شعر نیمایی، پرداختن به مسائل اجتماعی با زبان نمادین است.شاعر با بهره گیری از عناصر محیط خویش به بیان درد ها و تنگنا های جامعه می پردازد.مثل            « می تراود مهتاب » که تصویر عصر ظلمت زا و جامعه ی غفلت آلودی است که نیما در آن زندگی    می کند.او که دلش از سستی و خواب زدگی جامعه گرفته است، به دنبال یافتن راهی است که بیداری و آگاهی را به جامعه بر گرداند  و یا در شعر        « داروگ » کلماتی مانند کشتگاه، ساحل، ابر، باران و کومه علاوه بر نگاه شاعر به طبیعت اطراف خود، نماد هایی هستند که شاعر به مدد آن ها روزگار خویش را برای ما ترسیم می کند. در این شعر، شاعر عصر سیاه حکومت استبدادی را در جامعه ی خویش تصویرمی کند و نشان می دهد که چشم به راه آینده ای روشن ایستاده و منتظر بارانی است که ظلمت و سیاهی را بشوید و سرسبزی  و شکوفایی را به همراه آورد.2

خشک آمد کشتگاه من

در جوار کشت همسایه 

     گرچه می گویند:

می گریند روی ساحل نزدیک          

             سوگواران در میان  سوگواران

قاصد روزان ابری، داروگ، کی می رسد باران؟

بنا بر این دو ویژگی بارز شعر نیما ؛ یعنی بهره گیری از عناصر طبیعت و ترسیم سیمای جامعه ی خویش، در بیانی نمادین در غالب اشعار او نمایان است.

-----------------------------------

1-       تاریخ ادبیّات ایران و جهان 2  ، چاپ 1382 ، تالیف دفتر برنامه ریزی کتاب های درسی.

2-       ادبیّات فارسی 2، چاپ 1384، تالیف دفتر برنامه ریزی کتاب های درسی، صفحه ی 130.

                  شعر نیما ـ علی‌رغم اعتقاد نیما به سادگی و پیروی از «لحن طبیعی گفتار»-  شعری ابهام پرور و نمادگراست. اکثر نمادهای به کار گرفته شده نیزنمادی از خودِ شاعر است. نمادهایی چون: مرغ آمین، ققنوس، کک‌کی، مرغ غم، مرغ مجسمه و... .  جالب است بدانید که نیما در مجموعه اشعارش حدود دویست و پنجاه و دوبار از واژة  «شب» استفاده کرده و با کاربرد این واژه قصد آن را داشته است که سیمای پلید و دهشتناک هیولای آدمی‌خوار استبداد و اختناق را به تصویر بکشد. البته اگر بخواهیم از دایره ی انصاف خارج نشویم باید بگوییم که بسامد نمادگرایی تنها در شعرهای سیاسی ـ اجتماعی نیما بالاست و در سایر شعرها بهره‌گیری از نمادها از بسامدی طبیعی برخوردار است.
        از زمانی که نیما گام در راه صعب و دشوار تجّددخواهی و نوآوری نهاد، همواره یکی از دل‌نگرانی‌های او که مثل خوره روحش را می خورد وهمچون کابوسی وحشتناک خواب‌های شیرینش را آشفته می‌ساخت، وحشت از برخورد حکومت خودکامه ی وقت با او به جُرم تجّددخواهی و اخلال در امنیّت کشور بود!
هان!ای شب شوم وحشت انگیز
تا چند زنی به جانم آتش؟
یا چشم مرا ز جای برکن،
یا پرده ز روی خود فرو کش
یا باز گذار تا بمیرم
کز دیدن روزگار سیرم 
                                                                                                                                                                   (ای شب، شعر زمان ما، محمد حقوقی، ص 114)
              سیطره ی این وحشت شوم برجان نیما آن‌چنان سنگین بود که نیما در تعدادی از نامه‌ها و یادداشت‌های خود گاهی به صورت مستقیم و گاهی غیر مستقیم و کنایه‌آمیز به آن اشاره کرده است.   برای مثال نیما درنامه‌ای که در سال 1334 به یکی از دوستان خود نوشته، این دل‌پریشی و آشفته حالی خود را با صراحت بیان کرده است:   «من هزاران ورد و تعویذ را برای چشم‌زخم حمایل کرده‌ام... چه بسا که باید چشم در راه هرگونه خبرهای وحشتناک بود، شوخی نپندارید. نزدیک شده است آن روزی که شما در ولایت غربت بشنوید به جرم کوتاه و بلند کردن مصراع‌ها استاد گرامی محکوم به حبس و اعمال شاقه شده باشد!».
                                                                                                                                                                                  (نامه‌های نیما، صص 534 و 535)   جلال آل‌احمد نیز در این خصوص خاطره‌ای از نیما تعریف می‌کند که مؤید همین مطلب است:
«هیچ یادم نمی‌رود که وقتی خانلری از حاشیة دستگاه علم به معاونت رسید، پیرمرد یک روز آمد که مبادا بفرستد مرا بگیرند که چرا شعر را خراب کرده‌ای؟! و خانلری که سناتور شد، این وحشت کودکانه دو چندان شد».
                                                                                                                                                                  (جلال آل احمد، ارزیابی شتابزده، ص 46)
   شمس لنگرودی نیز همین مطلب را به زبان دیگری، چنین بیان می‌کند:
«او حتی می‌ترسید که به بهانه‌های مختلف اما در واقع، به جُرم کوتاه و بلند کردن مصراع‌ها، با زمینه‌سازی‌های پرویز خانلری، محکوم به حبس و اعمال شاقه شود!»
                                                                                                                                                                     (شمس لنگرودی، نیما یوشیج، ص 125)   نیما در جایی دیگر ـ در لایه‌ای از طنز و شوخ طبعی ـ ترس خود را از تبعید و توبیخ توسط حکومت وقت بیان کرده است. اسماعیل شاهرودی نقل می‌کند که:
«نیما از دست شعرای کهنه‌سرا، عجیب دلخور بود. گویا همان موقع وزیر فرهنگ، ملک‌الشعرای بهار بود. نیما یک روز به من گفت:
ـ به وزارتخانه که می‌آیی، شعر نو توی جیب نگذار!
ـ گفتم: چرا گفت: اگر خدای نکرده مأمور دمِ در بفهمد که شعر کوتاه و بلند در جیب داری، هم شغل مرا از دستم گرفته‌ای، هم خودت شلاق خورده‌ای.»
برای احتیاط هم که شده، همیشه در جیب‌هایت قصیده‌ای بالا بلند پنهان کن که لااقل از بلا در امان بمانی».                                                                                                                                                                 (بوطیقای شعر نو، شاپور جورکش، ص 47)   از مطالعة نامه‌ها و یادداشت‌های روزانة نیما می‌توان فهمید که تنها حربه ی شاعر برای فرار از این کابوس وحشتناک و جانکاه، پناه بردن به نمادگرایی (سمبولیسم سیاسی) بوده است. برخلاف نظر بسیاری از مُنتقدان که در تحلیل و واکاوی آثار نیما و مؤلفه‌های شعر نیمایی تنها «نمادگرایی» را یکی از ویژگی‌های سبکی نیما برشمرده‌اند، باید گفت که نیما خود «نمادگرایی ـ سمبولیسم» را جزء ویژگی‌های ذاتی سبک خویش نمی‌دانسته و اگر در مقطعی از زندگی ادبی خویش به این شیوه توسل جُسته، از سر اضطرار و ناگزیری بوده است.
                                                                                                                                                                      (حرف‌های همسایه، نامة 61)

آثار نیما:

-                      قصه رنگ پریده    -  منظومه نیما     -   خانواده سرباز   -    ای شب                                                                                                                                                   - افسانه    -    مانلی     - افسانه و رباعیات   -     ماخ اولا   

-  فریاد های دیگر و عنکبوت رنگ  -  شهر شب و شهر صبح -   ناقوس قلم انداز  -   شعر من - آب در خوابگه مورگان  -  مانلی و خانه سریویلی-   مرقد آقا (داستان)  -  کندوهای شکسته (داستان)

آهو و پرنده‌ها (شعر و قصه  برای کودکان)  

               توکایی در قفس (شعر و قصه برای کودکان)  «تعریف و تبصره و یادداشت‌های دیگر» ، «حرف‌های همسایه»‌ ، «حکایات ، «شعر من»  «قلم‌انداز» ‌«نامه‌های عاشقانه»‌ ، مقاله های با نام ارزش احساسات بز ملّا حسن مسئله گو، پرنده ی منزوی، خروس و بوقلمون، عمو رجب، میر داماد، منظومه افسانه ،شعر ققنوس و.. .

روحش شاد  و روانش پر ره     رو      باد  !

انجمن ادبی و سر گروه زبان و ادبیّات  فارسی

شاهنامه خوانی در شب یلدا

سخن هیچ بهتر زتوحید نیست                      به ناگفتن و گفتن ایزد یکی است

پی افکندم از نظم کاخی بلند                       که از باد و باران نیابد گزند

نمیرم از این پس که من زنده ام                  که تخم سخن را پراکند ه ام  

................................                     ..................................                        

صبح صادق ندمد  تا شب یلدا نرود 

در واپسین لحظات بر چیده شدن بساط غروب زرد رنگ پادشاه فصل ها ، پاییز، حضور حریر سفید رنگ زمستان با انقلاب زمستانی خود یلدا را به محرّم گره زد .

با حضور پر شور خانواده های محترم همکاران فرهنگی و مدیریت محترم مدارس جمهوری اسلامی ایران در سوریه،لبنان و اردن، گروه زبان وادبیّات فارسی با شرکت جمع دیگری از همکاران برنامه های متنوعی از جمله :شاهنامه خوانی، قصّه گویی و شعر یلدایی همراه با نمایش اجرای صحنه هایی از آیین سنتی شاهنامه خوانی در ایران اجرا نمودند که با استقبال شایان توجّه حاضرا مواجه شد.